Często pojawia się zarzut, że organy ścigania działają nieprawidłowo, opieszale, odmawiają wszczęcia postępowania albo je umarzają przykładowo z braku dowodów. Pokrzywdzeni są rozgoryczeni, gdyż są przekonani o wyrządzonej im krzywdzie i domagają się sprawiedliwego osądzenia sprawców. Czy w takich sytuacjach pokrzywdzony może „wziąć sprawy w swoje ręce” i wspomóc prokuratora, albo występować w procesie karnym zamiast niego, gdy ten odmawia prowadzenia postępowania? Może. Musi jednak pamiętać o konieczności dopełnienia określonej procedury, którą szczegółowo wyjaśnię poniżej.
Oskarżyciel posiłkowy uboczny.
Bardzo często, gdy prokurator po przeprowadzeniu śledztwa lub dochodzenia złoży do Sądu akt oskarżenia, pokrzywdzony i tak chce sam występować w procesie (osobiście lub za pośrednictwem adwokata lub radcy prawnego), po to aby należycie bronić swoich praw, dbać o ewentualne uzyskanie odszkodowania i sprawiedliwy wymiar kary. W tym celu należy złożyć oświadczenie do Sądu, że będzie się działać w charakterze „oskarżyciela posiłkowego”. Oświadczenie to może być złożone pisemnie, nie musi zawierać uzasadnienia ani spełniać szczegółowych wymagań, może również zostać zgłoszone ustnie. Ważny jest termin jego złożenia: oświadczenie o działaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego musi bowiem zostać złożone przed rozpoczęciem przewodu sądowego na rozprawie głównej. Oznacza to, że pismo w tej sprawie najlepiej wysłać jeszcze przed terminem pierwszej rozprawy lub stawić się na pierwszą rozprawę i na samym jej początku, po sprawdzeniu obecności przez Sąd, oświadczyć, że chce się działać w charakterze oskarżyciela posiłkowego.
Wzór oświadczenia o zamiarze działania w charakterze oskarżyciela posiłkowego
Miejscowość…….., data………….
Imię i nazwisko pokrzywdzonego ………………..
Adres pokrzywdzonego do doręczeń ……………..
Sąd Rejonowy/ Okręgowy w …………….
Wydział ………..
Sygn. akt ...............................
OŚWIADCZENIE
o zamiarze działania w charakterze oskarżyciela posiłkowego
Na podstawie art. 54 § 1 k.p.k. oświadczam, że w sprawie przeciwko ………………………………………(wpisać imię i nazwisko oskarżonego), oskarżonemu
o czyn z art. …………….. k.k. (wpisać czyn zarzucany w akcie oskarżenia),
będę działał w charakterze oskarżyciela posiłkowego.
……………………………
własnoręczny podpis
Jeżeli pokrzywdzony złoży to oświadczenie, w wymaganym terminie, to ani Sąd, ani prokurator nie mają możliwości wykluczenia go od udziału w sprawie. Wyjątkiem jest sytuacja, gdy takich pokrzywdzonych jest na tyle dużo, że utrudniałoby to prawidłowy tok postępowania. Wówczas każdy z nich, może przedstawić Sądowi na piśmie swoje stanowisko, w terminie 7 dni od daty doręczenia postanowienia o niemożności brania udziału w postępowaniu.
Pokrzywdzony działający w charakterze oskarżyciela posiłkowego ma status strony postępowania. Na równi z prokuratorem bierze udział w postępowaniu. Wypowiada się, składa wnioski, zadaje pytania, domaga się przeprowadzenia dowodów, wnioskuje o satysfakcjonujący dla siebie wymiar kary. Ma prawo wglądu do akt sprawy.
Bardzo ważne jest to, że gdy pokrzywdzony działa jako oskarżyciel posiłkowy, to nawet późniejsza rezygnacja prokuratora z popierania postępowania i cofnięcie przez niego aktu oskarżenia, nie pozbawia takiego pokrzywdzonego uprawnień. Może on nadal działać w procesie, a sprawa musi się toczyć dalej.
Przepisy przewidują też, że gdy prokurator cofa akt oskarżenia, to Sąd ma obowiązek powiadomić o tym fakcie pokrzywdzonego, który do tej pory nie korzystał z uprawnień oskarżyciela posiłkowego. Ma on wówczas ostatnią szansę przystąpienia do postępowania i może to zrobić w terminie 14 dni od dostania powiadomienia z Sądu. Wówczas taki pokrzywdzony będzie działał w charakterze oskarżyciela posiłkowego i będzie popierał oskarżenie zamiast prokuratora.
Oskarżyciel posiłkowy subsydiarny.
Inną sytuację mają ci pokrzywdzeni, w których sprawie prokurator odmówił wszczęcia postępowania bądź wprawdzie rozpoczął jego prowadzenie, ale następnie je umorzył, nie występując do Sądu z aktem oskarżenia. Przy takich decyzjach prokuratora, pokrzywdzony, który chce bronić swoich praw, musi najpierw (albo osobiście, albo przez adwokata lub radcę prawnego) złożyć zażalenie do Sądu na wydane przez prokuratora postanowienie.
Termin na wniesienie takiego zażalenia to 7 dni od momentu doręczenia postanowienia pokrzywdzonemu.
Gdy Sąd uzna zażalenie za uzasadnione, to uchyli zaskarżone postanowienie. Jednocześnie Sąd wskaże prokuratorowi powody uchylenia i w miarę potrzeby okoliczności, które powinien on wyjaśnić, bądź czynności, które powinien przeprowadzić. Co istotne, wskazania Sądu są dla organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze wiążące. Z tego względu warto w kierowanym do Sądu zażaleniu wskazywać dowody, których prokurator nie przeprowadził, podać nazwiska świadków, którzy nie zostali przesłuchani, wymienić okoliczności pominięte przez prokuratora. W przypadku, gdy Sąd podzieli nasze stanowisko, może zobowiązać prokuratora do przeprowadzenia wskazywanych przez nas dowodów, co może odmienić bieg sprawy.
Gdyby jednak prokurator, po dokonaniu wszystkich wskazanych przez Sąd czynność, nadal nie chciał wystąpić z aktem oskarżenia i ponownie wydał postanowienie o umorzeniu postępowania lub odmowie jego wszczęcia pokrzywdzony może bez udziału prokuratora sporządzić i wnieść do sądu akt oskarżenia. Należy pamiętać, że dotyczy to jedynie sytuacji, gdy prokurator wydał dwukrotnie takie samo postanowienie (dwa razy umorzył postępowanie bądź dwa razy odmówił wszczęcia), jeżeli pierwsze postanowienie dotyczyło odmowy wszczęcia postępowania, a po zażaleniu prokurator wszczął postępowanie, ale je umorzył, to pokrzywdzony nie może jeszcze składać aktu oskarżenia, ale musi złożyć kolejne zażalenie, w trybie omówionym powyżej, tym razem na postanowienie o umorzeniu. Dopiero w razie ponownego umorzenia postępowania, będzie przysługiwało mu uprawnienie do wystąpienia z aktem oskarżenia.
Co istotne akt oskarżenia może wnieść tylko ten pokrzywdzony, który wcześniej wykorzystał uprawnienie do złożenia zażalenia na pierwsze postanowienie prokuratora i tylko w sytuacji, gdy Sąd jego zażalenie uwzględnił.
Bardzo ważne jest to, że pokrzywdzony może wnieść subsydiarny akt oskarżenia tylko i wyłącznie co do czynu lub czynów, których dotyczyły postanowienia prokuratora.
Termin na wniesienie do Sądu aktu oskarżenia wynosi miesiąc. Jest to terminem nieprzekraczalny i nie podlegający przywróceniu. Oznacza to, że jego upływ powoduje bezwzględną niemożliwość wniesienia przez pokrzywdzonego subsydiarnego aktu oskarżenia. Termin ten należy obliczać od daty doręczenia pokrzywdzonemu zawiadomienia o powtórnym postanowieniu o odmowie wszczęcia postępowania albo o umorzeniu postępowania karnego. Bez znaczenia pozostaje natomiast data zawiadomienia o takim postanowieniu jego pełnomocnika.
Najważniejszym wymogiem stawianym aktowi oskarżenia wnoszonemu przez pokrzywdzonego jest to, że musi zostać sporządzony i podpisany przez pełnomocnika będącego adwokatem lub radcą prawnym. W przypadku podpisania go samodzielnie przez pokrzywdzonego Sąd wezwie pokrzywdzonego do naprawienia tego braku. Jeżeli powyższe uchybienie nie zostanie naprawione, złożony przez pokrzywdzonego akt oskarżenia zostanie uznany za bezskuteczny. Jedyną możliwością wybrnięcia z sytuacji, gdy pokrzywdzony chce bronić swoich interesów, jednak nie ma pełnomocnika będącego adwokatem lub radcą prawnym, jest dołączenie do samodzielnie wniesionego aktu oskarżenia wniosku o wyznaczenie pełnomocnika z urzędu. Wówczas akt oskarżenia będzie skuteczny, jeżeli Sąd wyznaczy pełnomocnika, który w przeciągu 7 dni od doręczenia mu zarządzenia wzywającego do usunięcia braku, dopełni należytej procedury.
Może też się zdarzyć, że jednym przestępstwem jest pokrzywdzonych kilka osób, np. wypadek samochodowy, rozbój. W tej sytuacji należy pamiętać, że pokrzywdzony, który nie zaskarżył postanowienia o zaniechaniu ścigania (umorzeniu lub odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego), nie ma prawa do wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia. Może on natomiast, aż do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej, przyłączyć się do postępowania wszczętego z aktu oskarżenia złożonego przez innego pokrzywdzonego. Co równie istotne, wniesienie aktu oskarżenia powoduje stan zawisłości sporu, co oznacza, że wniesienie aktu oskarżenia przez jednego z pokrzywdzonych, wyklucza możliwość jego wniesienie przez innych. Nawet więc w sytuacji, gdy kilku pokrzywdzonych miałoby uprawnienie do wniesienia subsydiarnego aktu oskarżenia i skorzystałoby z tego, Sąd musiałby połączyć te sprawy do łącznego rozpoznania.
Podsumowując należy wskazać, że choć są organy powołane do wykrywania przestępstw i ścigania sprawców to pilnowanie przez pokrzywdzonego swoich interesów zarówno na etapie postępowania przygotowawczego, jak i późniejszego postępowania toczącego się przed Sądem i występowanie w sprawach w charakterze oskrażyciela posiłkowego jest bardzo przydatne. Ma to znaczenie zarówno w kontekście uzyskania satysfakcjonującego wyroku, jak i dbania o prawidłowe ustalenie stanu faktycznego sprawy, co jest istotne dla uzyskania naprawienia szkody i zadośćuczynienia za krzywdę, czego może domogać się osoba pokrzywdzona przestępstwem.
